به گزارش تهران۲۴، با وقوع جنگ اوکراین، روسیه و اتحادیه اروپا وارد یک جنگ تمام عیار انرژی شدند به طوری که اروپا با اعمال تحریم نفتی قرار است از دسامبر ۲۰۲۲ و فوریه ۲۰۲۳ خرید نفت و فرآورده نفتی از روسیه را به صفر برساند.

روسیه نیز با اعمال تحریم گازی و کاهش صادرات گاز به اروپا از سه خط لوله نورداستریم، یامال و ترک استریم به کشورهای اروپایی مقابله به مثل کرده است. تاکنون ماحصل این اتفاقات، ایجاد مازاد منابع هیدروکربوری روسیه به میزان روزانه ۲۷۰ میلیون متر مکعب گاز، ۲ میلیون بشکه نفت و ۱ میلیون بشکه فرآورده نفتی بوده است.

وجود محدودیت‌های لجستیکی و دسترسی محدود به بازارهای انرژی موجب شده است که هم‌اکنون روسیه به ایران به عنوان یکی از مقاصد اصلی صادراتی و ترانزیتی وابستگی پیدا کند که این موضوع در تغییر رفتار روس‌ها نیز کاملا مشهود است.

در حال حاضر روس‌ها مجبور شده‌اند مسافت بیشتری را برای رسیدن به بازار مقصد طی کرده و همچنین هزینه بیشتری بابت انتقال نفت از دریای بالتیک و سیاه به هند پرداخت کنند. در این فضا، ایده ترانزیت نفت روسیه از مسیر ایران از طریق خط لوله نکا-جاسک دوباره مطرح شده است. در گذشته با فروپاشی شوروی و قطع دسترسی جمهوری‌های تازه مستقل شده از آب‌های آزاد، اجرای این پروژه برای اولین بار مطرح شد.

چندی پیش الکساندر نواک معاون نخست‌وزیر روسیه اعلام کرد که امیدوار است در گام نخست قرارداد سوآپ ۵ میلیون تن نفت روسیه با ایران تا پایان ۲۰۲۲ امضا شود. جواد اوجی وزیر نفت نیز با استقبال از این پیشنهاد، عنوان کرد که زیرساخت سوآپ ۱۰ میلیون تن نفت در ایران وجود دارد.

پیش‌تر نیز ایران با استفاده از موقعیت جغرافیایی ممتاز خود، سوآپ نفت (و نه ترانزیت) از کشورهای حاشیه خزر را انجام می‌داد که قرارداد سوآپ نفت قزاقستان در سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۹ از جمله آن بود.

در این راستا برای بررسی فرصت‌ها و چالش‌های توسعه روابط انرژی ایران و روسیه در حوزه ترانزیت و سوآپ نفت و فرآورده نفتی و گاز روسیه با محمدصادق مهرجو، کارشناس ارشد انرژی به گفت‌‌و‌گو نشستیم.

مشروح این مصاحبه به شرح زیر است:

* ضرورت استفاده محتاطانه از فرصت‌ تعامل با روسیه بعد از جنگ اوکراین

فارس: بعد از وقوع جنگ اوکراین، فرصت‌ها و چالش‌هایی برای همکاری ایران و روسیه در حوزه نفت ایجاد شده است. می‌خواستم در ابتدا نظر خود را درباره این شرایط بفرمایید.

مهرجو: حدود ۸ ماه از آغاز جنگ روسیه و اوکراین می‌گذرد و با توجه به الحاق ۴ استان شرقی اوکراین به روسیه، جنگ وارد مرحله تازه‌ای از درگیری شده است و دورنمای پایان جنگ مبهم‌تر از همیشه به نظر می‌رسد.

با توجه به اعمال تحریم‌های اتحادیه اروپا و آمریکا بر صنعت نفت و گاز روسیه و همچنین تحریم‌های بیمه‌ای بر خطوط کشتیرانی و اخیرا با تعیین سقف قیمت نفت صادراتی روسیه، این کشور مجبور شده است تا بازارهای جدیدی برای فروش نفت و گازش پیدا کند. طبعا بزرگترین مصرف‌کنندگان نفت خام و انرژی آسیا, هند و چین هستند که به صورت سنتی مشتری قسمت عمده‌ای از نفت خام صادراتی کشورمان نیز هستند.

از آنجا که جنگ حاضر هزینه‌های زیادی را بر روسیه تحمیل کرده است و منبع بزرگ درآمدی روسیه هم نفت و گاز صادراتی‌اش است، این کشور برای ایجاد جذابیت و یافتن مشتری‌های جدید مجبور به ارائه تخفیف بر روی نفت خام و گاز خود است.

با توجه به شرایط جدید ایجاد شده و رقابت بیش از پیش ایران و روسیه به خصوص در فروش نفت خام در آسیا و با در نظر گرفتن اینکه هر دو کشور تحت تحریم قرار گرفته‌اند، این وضعیت سبب ایجاد رقابت جدیدی بر سر فروش نفت‌خام خودشان هم شده است. پس جنگ اوکراین برای ایران فقط فرصت نیست بلکه چالش‌هایی را نیز ایجاد کرده است که باید حواسمان را جمع کنیم.

* هشدار درباره تکرار اشتباه خط لوله گوره-جاسک در طرح نکا-جاسک

فارس: نظر شما درباره ترانزیت نفت روسیه به هند چیست؟ در این مدل هم هزینه ترانزیت روسیه و هم ایران کاهش می‌یابد و البته ایران حق ترانزیت نیز دریافت می‌کند. در گذشته نیز ایده خط لوله نکا به جاسک برای ترانزیت کشورهای حوزه خزر از مسیر ایران مطرح شده بود.

مهرجو: خب اگر بخواهیم اشاره‌ای به تاریخچه شکل‌گیری سوآپ نفت خام داشته باشیم باید برگردیم به دولت دوم سازندگی که پایانه نکا به منظور سوآپ نفت خام ایجاد شد. در ابتدا قرار بود که ما نفت خام کشورهایی مثل روسیه, قزاقستان و آذربایجان را وارد پایانه نکا کنیم سپس از طریق یک لوله ۳۲ اینچ موسوم به خط لوله نکا به ری تامین بخشی از نفت خام پالایشگاه‌های شمالی کشور نظیر تهران و تبریز را از این طریق انجام بدهیم و ما به ازای آن میزان نفت، از خلیج فارس به مشتری‌های این کشورها نفت خام بدهیم و خب به ازای هر بشکه هم مبلغی را شرکت نفت از طریق شرکت نیکو دریافت کند.

بعد از شروع این طرح و عملیاتی شدن این پایانه، یک ایده‌ای برای انتقال نفت خام از پایانه نکا به بندر جاسک در خلیج فارس مطرح شد که بر اساس آن ایده, مطالعات اولیه احداث خط لوله‌ای برای انتقال یک میلیون بشکه نفت خام با طول بیش از ۱۵۰۰ کیلومتر در وزارت نفت انجام شد.

البته این ایده هیچ وقت به مراحل دیگر از جمله طراحی‌های جزیی نرسید به دلیل آنکه با تغییر وزیر و توقف سوآپ نفت از پایانه نکا به دلایل خاصی, این پایانه برای مدت ۱۰ سال بلااستفاده باقی ماند تا همین چند سال پیش که کاربری جدیدی برایش تعریف شد.

خب حالا بعد از حدودا ۲۰ سال، تقریبا شرایطی ایجاد شده است که ضرورت ترانزیت نفت روسیه از مسیر ایران را پررنگ‌تر از گذشته کرده است. البته دقیقا مشخص نیست که این شرایط ویژه (منظور جنگ روسیه و اوکراین) تا کی ادامه داشته باشد. فکر می‌کنم اگر بخواهیم در بهترین شرایط ممکن، خط لوله‌ای به طول ۱۵۰۰ کیلومتر با ایستگاه‌های پمپاژ و مخازن ذخیره نفت خام احداث کنیم؛ با فرض تامین مالی پروژه، حداقل به ۵ سال زمان نیاز داریم.

این امکان وجود دارد در همین مدت، شرایط دوباره تغییر کند و جنگ روسیه و اوکراین تمام شود و این خط لوله و ایستگاه‌های تقویت فشار مثل خط لوله گوره- جاسک بلااستفاده برای چندین سال باقی بماند.

به همین دلیل باید کاملا حساب شده عمل کنیم و تا از اقتصادی بودن و تعریف درست برای این طرح، مطمئن نشدیم اقدامی هم نکنیم. صرفا به خاطر شرایط جدید پیش آمده نباید تصمیمات خلق‌الساعه گرفت تا در این شرایط وضعیت مالی کشور خدای ناکرده هزینه‌های بیهوده‌ای را به کشور تحمیل نکنیم.

* می‌توان سوآپ نفت روسیه را به صورت قراردادهای کوتاه‌مدت پیگیری کرد

فارس: پس شما بحث ترانزیت نفت روسیه را نیازمند روابط راهبردی و تعیین تکلیف نهایی جنگ روسیه و اوکراین می‌دانید که در شرایط عدم اطمینان فعلی، قابل تصمیم‌گیری نیست. نظرتان درباره سوآپ نفت روسیه چیست؟ در این طرح دیگر نیاز به سرمایه‌گذاری نیز وجود ندارد.

مهرجو: به طور کلی سوآپ نفت و گاز یا حتی فرآورده نفتی چه به شکل دریافت هزینه‌های انتقال مستقیما و یا به شکل سوآپ همنام و چه به صورت تهاتر با کالا یا سایر محصولات مشتقه از نفت و گاز، به شرط رعایت اصل سودآوری، برای کشور نفع اقتصادی در پی خواهد داشت.

خب مسلم است که این نفع اقتصادی باید دوطرفه باشد تا به یک رابطه پایدار اقتصادی تبدیل شود و این روابط پایدار از نظر ارتباطات سیاسی و همبستگی استراتژیک در ابعاد مختلف می‌تواند برای کشور مفید باشد. اما باید به یک نکته در شرایط حاضر توجه کرد و آن تحریم‌هایی هست که در خصوص فروش نفت خام کشور وجود دارد.

همانطور که اشاره کردم، سوآپ نفت خام در زمانی مطرح بود که ایران از نظر فروش نفت خام تحریم نبود و با حداکثر ظرفیت عملیاتی در حال تولید نفت خام بودیم و این تولید علاوه بر تامین پالایشگاه‌های داخلی، بازارهای فروش مشخصی را هدف‌گذاری کرده بود.

اما در شرایط حاضر تحریم اروپا و آمریکا ناظر به صادرات نفت و گاز روسیه شکل گرفته و یک رقیب جدی به نام روسیه با توان صادراتی ۶ میلیون بشکه‌ای در کنار ما قرار گرفته است که در تلاش برای استمرار درآمدهای ارزی خودشان هستند و به علت اعمال تحریم‌های اتحادیه اروپا، مجبور به تغییر مسیر بازارهایشان به سمت آسیا شده‌اند که از قضا به شکل سنتی مشتری‌های عمده نفت خام ما هم هستند.

خب حالا در این شرایط اگر ما اقدام به تسهیل‌گری و سوآپ نفت خام روسیه کنیم، این احتمال وجود دارد که میزان فروش نفت خام ایران در ارقام فعلی ثابت و یا حتی کاهش پیدا کند. در صورتی که اگر تحریم نبودیم و می‌توانستیم ۱٫۵ میلیون بشکه در روز از نفت خام ایران را به بازارهای مختلف ارائه کنیم و وضعیت نسبت به شرایط فعلی تفاوت داشت و به گونه‌ای می‌توانستیم مقداری از نفت خام روسیه یا کشورهای مشترک المنافع را سوآپ کنیم.

اما در این شرایط اگر بخواهیم سوآپ نفت خام آنها را انجام بدهیم در حقیقت فروش آنها را رونق داده‌ایم و از بازارهای خودمان در این شرایط رقابت شدید، باز می‌مانیم. اما در خصوص گاز و فرآورده وضعیت متفاوت است. البته می‌توان بحث سوآپ نفت روسیه را به صورت قراردادهای کوتاه‌مدت پیگیری کرد.

* سوآپ گاز روسیه موجب افزایش درآمدهای صادرات فرآورده نفتی ایران می‌شود

فارس: نظرتان درباره سوآپ گاز روسیه چیست؟

مهرجو: در حال حاضر، بیش از ۸۵ درصد از توان تولیدی برق کشور از نیروگاه‌های گازی تامین می‌شود و به گفته وزیر نفت با کسری ۲۵۰ میلیون متر مکعبی مواجه هستیم و در زمستان‌ها با افزایش مصرف بخش خانگی مجبور می‌شویم گاز نیروگاه‌ها و صنایع عمده را کاهش دهیم. در نتیجه برای حفظ توان تولید برق کشور مجبور به استفاده از سوخت مایع بوده که برای تولید آن دچار محدودیت هستیم.

به اعتراف آمار رسمی برای تامین سوخت مایع در نیروگاه‌ها در سال ۹۷ مجبور به واردات ۹ میلیارد دلاری شدیم که این رقم در سال‌های بعد بیشتر هم شده است. حال در این شرایط که روس‌ها از بازار گاز اروپا محروم شده‌اند و مازاد تولید زیادی دارند، اگر بتوانیم با واردات گاز و تعریف پروژه‌های جدید ذخیره‌‎سازی گاز، واردات سوخت‌های مایع جایگزین را به حداقل برسانیم، می‌توانیم هزینه کمتری را برای تولید به کشور تحمیل کنیم و به نوعی یارانه کمتری هم برای تولید برق هزینه کنیم، چون قیمت دریافتی از مشترکان خانگی در سال‌های گذشته خیلی تفاوت نکرده است.

* سوآپ ناهمنام فرآورده نفتی روسیه راهکار جبران کسری بنزین کشور

فارس: درباره سوآپ نفت و گاز روسیه صحبت کردیم. آیا چالش‌های سوآپ نفت روسیه درباره موضوع فرآورده نیز صدق می‌کند؟

مهرجو: در خصوص سوآپ و واردات-صادرات فرآورده‌های پرمصرف مثل بنزین و گازوئیل هم چون در کشور بعد از دو سال، مصرف روزانه از توان تولیدی مجددا پیشی گرفته است و مجبور به واردات فرآورده هستیم، سوآپ یا واردات فرآورده به شکل غیرهمنام منافع اقتصادی در پی خواهد داشت.

در گذشته ما مجبور به واردات روزانه ۱۰ تا ۱۲ میلیون لیتر بنزین با اکتان بالا برای افزایش کیفیت بنزین‌های تولیدی داخلی بودیم که البته با به ثمر رسیدن طرح های پالایشگاهی با افزایش تولید بنزین با کیفیت مواجه بودیم و نیاز به وارداتمان در اواخر دولت دهم به ۳ میلیون لیتر در روز کاهش پیدا کرد.

حال با افزایش مصرف روزانه بعد از دو سال همه‌گیری کرونا مجددا نیاز به تامین بنزین با اکتان بالا از خارج کشور و واردات فرآورده احساس می‌شود و به نظرم سوآپ غیرهمنام یا حتی تهاتر با کالا یا خدمات هم گزینه خوبی برای کشور محسوب می‌شود و قطعا سودآوری بیشتری از حیث درگیر نکردن ظرفیت کارخانه‌های پتروشیمی جهت تولید بنزین و افزایش صادرات محصولات پتروشیمی نصیب کشور خواهد شد.

* ضرورت افزایش ظرفیت دریافت از طریق حوضچه‌های فراگیر اسکله‌ها

فارس: به عنوان سوال پایانی، چه زیرساخت‌هایی برای دریافت نفت و فرآورده نفتی روسیه در بنادر شمالی کشور وجود دارد؟

مهرجو: در خصوص پایانه نکا و ظرفیت‌های دریافت نفت خام باید بگویم که مجموعا ۹ مخزن ۱۵۰ هزار بشکه‌ای وجود دارد که ظرفیت ما را حداکثر به ۱٫۵ میلیون بشکه نفت خام در روز می‌رساند. در گذشته و زمانی که سوآپ نفت خام فعال بود، طرح‌های افزایش ذخیره نفت خام و افزایش ظرفیت دریافت از طریق حوضچه‌های فراگیر اسکله‌ها تعریف شده بود که با تعطیل شدن سوآپ عملا آن طرح‌ها هم رها شد.

در حال حاضر نیز محدودیت اصلی ما روی پهلوگیری و دریافت نفت خام در پایانه نکا است و ایران نمی‌تواند کشتی‌های با ظرفیت بیش از ۱۵ هزار تن را به دلیل عمق آبخور کم در آن ناحیه تخلیه کند. البته این مساله با احیاء طرح‌های توسعه‌ای گذشته قابل جبران است. اما به نظرم در حال حاضر بهتر است از ظرفیت‌های‌مان جهت سوآپ فرآورده استفاده کنیم.

فارس: با تشکر از وقتی که بابت این مصاحبه اختصاص دادید.

مصاحبه از سیداحسان حسینی

پایان پیام/